HỌC THUYẾT NGŨ HÀNH

   Học thuyết ngũ hành là sự diễn hóa chi tiết hơn của học thuyết âm dương dùng để lý giải cụ thể hơn về các sự vật hiện thượng trong tự nhiên .

   Trong y học thì học thuyết ngũ hành được ứng dụng vào việc lý giải sinh lý hoạt động của tạng phủ trong cơ thể để chẩn đoán và điều trị bệnh tật, tìm và phân loại tính năng tác dụng của dược liệu, để tiến hành công tác bào chế thuốc.

I. Nội dung của học thuyết ngũ hành:

1. Ngũ hành là gì :

    Ông cha ta đã quan sát tự nhiên và cho rằng thế giới đuọc tạo thành bởi năm loại vật chất cơ bản đó là : kim, mộc, thủy, hỏa , thổ. Năm loại vật chất này luôn chuyển hóa và khắ chế lẫn nhau khiến cho thế giới luôn vận động và phát triển. Từ xưa ông cha ta đã quan niệm con người là một tiểu vũ trụ tương ứng với đại vũ trụ của tự nhiên cho nên đã đem tất cả các vật chất, sự hoạt động sinh lý của cơ thể quy nạp cho ngũ hành và dựa vào đó để biện chứng cho mọi hoạt động diễn ra trong cơ thể.

2. Sự quy nạp của tự nhiên và cơ thể người vào trong ngũ hành:

			Ngũ hành
Hiện tượng	Mộc	Hỏa	Thổ	Kim	Thủy
Vật chất	gỗ, cây	lửa	Đất	Kim loại	Nước
Mầu sắc	Xanh	Đỏ	Vàng	Trắng	Đen
Vị	Chua	Đắng	Ngọt	Cay	Mặn
phương	Đông	Nam	Trung ương	Tây	Bắc
mùa	Xuân	Hạ	Cuối Hạ	Thu	Đông
Tạng	Can	Tâm	Tỳ	Phế	Thận
Phủ	Đởm	Tiểu trường	Vị	Đại trường	Bàng quang
Ngũ thể	Cân	Mạch	Thịt	Da lông	Xương tủy
Ngũ quan	Mắt	Lưỡi	Miệng	Mũi	Tai
Tình chí	Giận	Mừng	Lo	Buồn	Sợ

3. Các quy luật hoạt động trong học thuyết ngũ hành :

a.   Trong điều kiện bình thường:

    Tất cả mọi sự vật hiện tượng trong  tự nhiên và các hoạt động sinh lý trong cơ thể con người đều có liên quan mật thiết với nhau chúng liên tục vận động, chuyển hóa lẫn nhau để thúc đẩy thế giới và con người phát triển và chúng cũng liên tục khắc chế lẫn nhau để luôn tạo lập được thế cán bằng. Hai quá trình đó được gọi là tương sinh và tương khắc.

b. quy luật tương sinh :

+ quy luật tương sinh là chỉ mối quan hệ sinh ra nhau một cách có  thứ tự. Thúc đẩy nhau phát triển của kim mộc thủy hỏa thổ. Thứ tự tương sinh là: mộc sinh hỏa, hỏa sinh thổ, thổ sinh kim, kim sinh thủy, thủy sinh mộc. Mối tương sinh này cứ lặp đi lặp lại không ngừng.

c. quy luật tương khắc : là chỉ mối quan hệ khắc chế lẫn nhau  giữa hành nọ với hành kia một cách có quy tắc để tạo thế quân bình giữa các hành như : kim khắc mộc, mộc khắc thổ, thổ khắc thủy, thủy khắc hỏa, hỏa khắc kim.

+ tương thừa : là khi hành này khắc chế hành kia quá mạnh khiến hành kia bị tổn thương mà gây bệnh .

Thí dụ  : bệnh đau dạ dày là do can mộc khắc tỳ thổ quá mạnh...

+ tương vũ : là khi hành này quá yếu không thể khắc được hqnhf kia mà gây ra bệnh.

 Thí dụ : khi tỳ thổ khắc thận thủy mà tỳ thổ quá yếu không khắc được thận thủy thì sẽ gây ra bệnh phù nề ỉa chảy...

II.  Ứng dụng trong y học

1. Về quan hệ sinh lý

   Sự sắp xếp của lục phủ ngũ tạng theo ngũ hành và liên quan của chúng đến ngũ sắc, ngũ vị, ngũ quan, thể chất và các hoạt đọng về tình chí giúp cho ta học về các tạng phủ, các hiện tượng sinh lý dễ dàng , dễ nhớ hơn.

2. Về quan hệ bệnh lý

   Căn cứ vào học thuyết ngũ hành để tìm vị trí phát sinh bệnh của một tạng hay phủ nào đó, để tìm ra phương pháp trị bệnh thích hợp.

   Việc phát sinh bệnh ở một tạng hay phủ nào đó có thể sảy ra ở 5 vị trí khác nhau:

- Chính tà : do bản thân tạng phủ đó có bệnh.

- hư tà : do tạng trước nó gây bệnh cho tạng đó, còn gọi là từ mẹ truyền sang con.

- Vi tà : do tạng khắc nó quá mạnh mà gây ra bệnh.

- Tặc tà : do tạng đó không khắc được tạng khác mà gây ra bệnh.

- Thực tà : là do tạng sau nó gây bệnh cho tạng đó, còn gọi là con truyền sang mẹ.

3. về chẩn đoán học

   Căn cứ vào nhửng triệu chứng cụ thể về ngũ sắc, ngũ vị, ngũ quan, thể chất để có thể tìm được bệnh thuộc các tạng phủ liên quan.

a. Ngũ sắc : sắc vàng thuộc tỳ, sắc trắng thuộc phế, sắc đen thuộc thận, sắc xanh thuộc can, sắc đỏ thuộc tâm.

b. ngũ vị : vị chua vào can, vị mặn vào thận, vị cay vào phế, vị đắng vào tâm, vị ngọt vào tỳ.

c. ngũ quan và ngũ thể: mắt và cân thuộc can, lưỡi và mạch thuộc tâm, miệng và thịt thuộc tỳ, mũi và da lông thuộc phế, tai và cốt tủy thuộc thận.

4. về điều thị học

   Đề ra nguyên tắc chữa bệnh : " hư thì bổ mẹ, thực thì tả con"

   thí dụ: bệnh phế khí hư... thì phải kiện tỳ ( hư thì bổ mẹ)

              bệnh cao huyết áp do can dương vượng thì phải chữa vào tâm an thần ( thực thì tả con).

5. về thuốc

   căn cứ vào tác dụng, mầu sác và mùi vị để đề ra phương pháp bào chế hợp lý để dẫn thuốc vào tạng cần điều trị.